Hulda i eit Europa som svelt

«Denne vika ikkje kjøtl», står det på oppslaget som Hulda kjem over i Berlin i 1919, sidan skal ho skildra dette i Heimen, som ho redigerar i For bygd og by. I eit Berlin prega av svolt, rasjonering og krigsruin, ser Hulda Garborg kva krigen har gjort med Europa. Kjøt finst ikkje, og «svore var so dyrt, at det ikkje var til aa bruke for vanlege hushald (...) «Berre aa sjåa paa alle desse bleike, tunge baani, som gjeng svoltne eller halvmætte ut um morgonen, kjem skrubsvoltne heim frå skulen eller arbeid og legg seg svoltne eller halvmætte um kvelden!»

På Berlin stasjon møter Hulda ei tynn, arbeidstrøytt mor med dottera si, Frida, som skal til Aalesund – til dei norske fosterforeldra som har teke imot henne med mjølk, smør og varme. Mora seier: «So mykje kjærleik finst ikkje i Tyskland.» Ho seier òg det som mange ikkje tør: at i Tyskland no «kan ikkje baani faa mat so dei vert mette nokon gong, kor mykje ein strævar.» Og Hulda skriv at det ikkje berre er eitt land som svelt – men at «i mest alle land svelt baani», endå i Noreg. Heile verda er komen på skeivkurs. Ho er ute etter handling. «Kva tid skal me slutte med aa øyde jordi so ein snart ikkje for nokon pris kann faa helsug mat korkje at baan hell vaksne?»

For Hulda er mjølk og brød ikkje mindre verd enn politikk og krigsplanar. Tvert imot. Maten er ein menneskerett, og borna det moralske termometeret på kvar ein nasjon. Ho spør: «Kva vinning hev dei sig­rande havt av krigen?» Og: «Kvifor ikkje endeleg ein gong støype kanonane um til plogar – det einaste som kann berge den matlause verdi?» Hulda har sett lidinga med eigne auge, bak dei sterke orda ligg ei enno sterkare innsikt: At verda må bli mjukare. At born må få ete. At dei som skriv, må bruke pennen som plog.

Rotnorsk og verdsopen, Huldas visjon

Hulda var djupt forankra i det norske – i språk, kultur, handverk, mattradisjonar og folkedans – men ho var samstundes ein visjonær internasjonalist. Ho såg ikkje noko motsetningsforhold mellom det å vera rotfesta i eigen nasjonal identitet og å delta i eit større fellesskap. Tvert imot meinte ho at den som vil bidra i verda, må først kjenne og stå stødig i si eiga jord. I følgje biograf Tor Obrestad polemiserer Hulda kraftig mot det ho ser som ein unnvikande og distansert haldning til nasjonal identitet blant «moderne menneske». Ho kritiserer dei som vrir seg når dei får spørsmål om dei er «nasjonalsinna», og skriv med beisk ironi: «Norskhet, norskdom, det smaker av maalstræv og rau rosemaling. Færøyer og kaffistove, alt dette evindelige snakket som man forlengst har lest sig lei paa. Begrepet er nærmest plumpt, paatrengende og overflødig.» (1992:252)

Men for Hulda er det norske ikkje noko stivna, romantisert eller klamt. Tvert imot er det ein levande kraft, ei rørsle, ein vilje til kulturelt sjølvstende og eigenart – noko som nettopp gjer det mogleg å møta andre med respekt og styrke. Ho er rotnorsk – og global. Dette kjem klårt til uttrykk i hennar artikkel i Den 17de Mai frå denne datoen i 1916, der ho stiller seg positiv til ideen om Dei europeiske Sambandsstatane, ei slags føregangstenking om europeisk samarbeid. Men ho understrekar at eit slikt samarbeid berre kan byggjast på ekte folkevilje: «Men eit samband som skal halda, maa vera bygd paa folkeviljen,» skriv ho, og held fram: «Men aldri kan me faa eit europeisk sam­band fyrr me vert so vaksne at me kan unna kvarandre nationalt sjølvsten­de.»

For Hulda er det ikkje eit anten–eller. Det nasjonale og det internasjonale høyrer saman. Ho peikar på Henrik Wergeland som eit førebilete, nettopp fordi han kombinerte sterk nasjonal medvit med eit blikk mot Europa og verda. Han var, som ho skriv, «vor første virkelege formidlar av det nye Europas nye tanker og ideer».

Og i eit sitat som framleis kling som ei programerklæring for ansvarleg nasjonsbygging og internasjonalt samarbeid, skriv ho: «Nu mer end nogensinde gjælder det derfor aa gjøre Norge sterkt i sit eget, saa det kan bli et selvstændig ydende, godt og nyttig ledd i den nationernes kjede som maa sluttes, fordi der ikke er fredshaab i noget andet. Hvor sterkt og godt et ledd vi blir vil først og fremst afhænge av hvor sterke vi er i vor nationale følelse; et rotløst folk af efterhempere er et svakt folk og vil bli et svakt ledd i kjæden.» (1992:252)

Hulda Garborg #CultivaExpress #Kunstsilo

1. Biografisk riss 

Hulda Bergesen blir fødd i 1862 i Stange i Hedmark, inn i eit liv prega av tap, rørsle og arbeid. Då faren går fallitt og mistar sakførerembedet sitt, kastar han ut kona si Marie og vesle Hulda, og tek med seg dei to eldre systrene hennar og forsvinn. Hulda veks opp med ei bitter og hardt arbeidande mor, som livnærer seg som sydame. Allereie som tenåring må Hulda ut i arbeid, og står i sju år bak disken i ein butikk – der dei mellom anna sel det forbodne norske flagget.

Ho vankar i arbeidarsamfunnet i Kristiania, og det er her ho møter Arne Garborg – og vert gravid. Det som kunne vore ein skandale, blir starten på eit nytt liv. Intellektuelt. Eksistensielt. Saman blir dei eit radarpar i det som snart blir ei kulturell oppvakning: målreisingsrørsla, folkeopplysninga, det frilynte teateret, kvinnekampen og bunadens renessanse.

Ho skriv romanar, skodespel, kokebøker, foredrag – og ikkje minst dagbok. Ho føder og mistar. Ho sørgjer og bygg. Ho reiser – mykje. Både i Noreg og i verda. Ho møter urfolk og eksilnorske i Amerika, held foredrag på folkehøgskular i Trøndelag, og tek helsebringande bad i Riva ved Gardasjøen. Ho held fast på røtene – men strekkjer seg alltid utover. Som rosene ho broderar: vakre, sterke, og med ei kjerne av vilje.

Sorgen på Sørlandet: Alt verkar stilleståande, og ho skriv med ein dirrande kjensle av rastløyse. I Arendal kjedar ho seg «grøn», og sjølv tanken på ein utflukt til Tvedestrand eller Grimstad verkar som eit løfte om noko nytt, noko som ikkje gjer vondt. «Kan du tenke deg å gå det tredje året i same gate, møte dei same menneska, som gnisser, gnisser på din hjerne, så det spjætter som tandpine?» Det er ikkje smått sagt. Hulda beskriv med intens kraft korleis kjedsomheit og sosial konvensjon blir ei form for psykisk smerte. Ho må kle seg opp, smile, spegle seg, gå i selskap – og samtidig kjenne seg djupt einsam, fremand, forsteina av kjensla av å ikkje høyre til.

Men ho er ikkje åleine i dette. Til venen Signe skriv ho at «sånn har eg hatt det mange gonger – ikkje berre i småbyar som Arendal, men i dei største byane òg.» Ho skildrar det med noko som liknar eksistensiell trettleik: «Eg kom heim frå selskap og var gjennomtrengd av ei ubeskriveleg sørgmod.» Ho leitar. Etter det løynde lyset. Etter noko som gir meining – ikkje berre fasade. Ho skriv: «Eg søkte mellom alle dei utmerka menneska eg møtte, etter noko eg eingong måtte få sjå – etter det ubestemte og opphøgde, som ein strekkjer seg etter heile ungdommen, liksom ein plante bak tjukke murar strekkjer seg etter sola gjennom kvar lita revne...» Det finst òg ein kampvilje i Hulda – ein vilje til å finne det ekte. Å skrive det ned. Å vere ærlig, sjølv om det gjer vondt.
Bok: Hjå ho mor

 
2. Huldas kamp og det tredje skiftet

Hvordan leve et liv i balanse? Aktuell utfordring, spesielt for kvinner? Biograf Arnhild Skre har skapt debatt ved å kalle Hulda både ein «nasjonal strateg» og – tja – ein slags norsk «tradwife». Og kanskje har ho eit poeng? Hulda syr bunader, lagar mat frå botnen og skriv om det enkle livet på Labråten i Asker. Ho gjer forretning av å vera heimeverande – men på sine eigne premissar. Samtidig med dette er Hulda kulturentreprenør, samfunnsdebattant, feminist med særpreg, politisk aktør og første teatersjef for Det Norske Teatret. Ho grunnlegg Det norske spellaget og turnerer heile landet – og ho har sterke meiningar om språk, kunst, politikk og samfunnsliv.

Stereotypar, å vere begge delar: Hulda viser oss at ein kan vere begge delar: ein direktør med forklekjole, ein strateg med broderinål, ein skodespelar i kvardagsbunad. Hulda vil ikkje avgrensa kvinnas fridom, men ho – som mange "tradwives" i dag – insisterer på at kjærleik og morskap høyrer saman. Ikkje berre biologisk, men kjenslemessig. Det er fellesskapen, ikkje berre barnet, som gjev livet meining. Ho avviser tanken på å velja bort ein elska for å få betre arbeidsvilkår, slik både Camilla Collett og Amalie Skram måtte gjera for å bli forfattarar: «For å studere mathematik eller skrive bøger eller male billeder og spille piano. Aldrig i evighed!»  Ho anerkjenner at ei kvinne kan ta eigne val: «Plads for hende og hendes barn! Og respekt for hendes vilje! Selvfølgelig.» Og likevel: «det krænker og støder min blufærdighed og min dybeste kvindelighed.» Det blir for mykje. For oss som les i dag, synleggjer dette kor djupt kjensleliv og samfunnsnormer er vovne saman. Hulda prøver å forstå – men orkar det ikkje heilt.

Hulda var ein uunnverleg manager for sin aldrande ektemann, Arne Garborg. I dei seinare åra av livet hans bar ho mykje av ansvaret for å sikre både hans arbeidsforhald og økonomiske tryggleik. Eit vakkert døme på dette ser vi i dagboksnotatet frå 29. april: "I går i byen. Talt med W. Nygaard om et eventuelt kjøp af forlagsretten til Garborgs skrifter for fremtiden." Hulda tok initiativet til å forhandle med forleggjaren William Nygaard for å sikre Arne betre vilkår. Ho øyna ei løysing som kunne gi han ei meir stabil inntekt, slik at han kunne legge unna dei stadige bekymringane som térte på helsa hans.

Hulda bar det som i dag gjerne blir kalla det tredje skiftet – oversikten, det mentale og praktiske ansvaret for å syte for dei usynlege behova som følgjer med eit felles liv. Hulda var meir enn ein stor forfattar og samfunnsbyggjar i eigen rett — ho var óg livlina til Arne, ein kløktig forhandlar, ein lojal ven, ein som bar framtida hans i hendene sine — med styrke.

Bok: Husstell

3. «Lidt mere rynket og en smule fyldigere» – livsfilosofi og vennskap

Hulda sin livsfilosofi er ærleg, poetisk og full av mot. I dagbøkene skriv ho med eit skarpt og sårt blikk om kropp og kvardag, arbeid og kvile, sårbarheit og styrke. Ho heiser opp stakken – bokstaveleg og billedleg – og går vidare, sjølv når det stormar. I eit brev til veninna Marie Hauptmann i 1912, viser Hulda seg frå si mest nakne side: «Eg er så mykje veikare, mindre, fattigare enn du trur. Det var da ein gong – du hugsar – då eg tala sterkt. Eg orkar ikkje no. Eg ligg helst med ansiktet ned og stirer i mold. Og eg er glad for å få sleppe å vera meg.»

Men ho skriv likevel. Ho deler det som er vanskeleg. Ho ber venskapet med seg som eit kvilepunkt. Og ho reiser seg att. For slik er ho: ein som drikk fransk champagne og skriv om korleis du kan lage norsk av bjørkesaft, italienske fjell og jærske kyststiar, mørke dagar og glitrande augeblikk. Ho står opp att. Ho skriv vidare. Og slik gir ho oss ein arv – ikkje berre av idear og bunadsmønster – men av levd liv. Eit liv som er både vakkert og vanskeleg, stramt og fritt, og som minner oss om at det ikkje alltid er anten–eller. Nokre gonger er det berre å vera.

Bøker: Hedmark-romanane
Mens dansen gaar (1920)
I huldreskog (1922)
Naar heggen blomstrer (1923)
Grågubben (1925